Palestijnen zijn geen Filistijnen

Palestijnen heten van de Filistijnen af te stammen, een volk dat zich ongeveer 3200 jaar geleden in de Gaza-strook vestigde, komend overzee vanaf eilanden die nu Grieks of Turks zijn.
Yasser Arafat mocht daar graag aan refereren in termen als: “mijn Filistijnse volk…”
Dat er Palestijnen zijn die zichzelf beschouwen als nazaten van deze Filistijnen, en velen in de rest van de wereld die mening delen, kan de argeloze nieuwsvolger het idee geven dat zich in onze tijd Bijbelse taferelen afspelen tussen Israël en de Palestijnen, dat de voortdurende strijd een vete betreft met zeer lange, historische wortels.

Wie pro-Israël is, zal denken aan de heftige Bijbelverhalen waarin de Filistijnen worden afgeschilderd als oorlogszuchtig en wreed. In handen vallen van de Filistijnen staat daarin gelijk aan een verschrikkelijke dood sterven, vandaar de uitdrukking ‘naar de filistijnen zijn’ voor iets wat kapot is.
En wie sympathiseert met de Palestijnse kant, kan dat helemaal rechtvaardigen met de gedachte dat het afstammelingen van de oerbevolking betreft, met de oudste rechten dus, die bedreigd en verdreven worden door een laatkomer, het agressieve Israël.

Etymologisch zijn Palestijnen Filistijnen.
De oude Grieken noemden de zuidoostelijke kust van de Middellandse Zee Palaistíne, en de Romeinen maakten er hun Provincia Palaestina van, beide afgeleid van de Hebreeuwse naam פְלֶשֶׁת, Pelesjet.
De bewoners heetten פְּלִשְׁתִּים, Felisjtim, wat later als Philisthiim in de Latijnse en als Filistijnen in de Nederlandse Bijbelvertaling terecht kwam.

De Filistijnen in de Bijbel
In de Bijbel, volgens de volkerenlijst van Genesis kwamen de Filistijnen oorspronkelijk uit Kreta, en bewoonden ze, lang voor er van Hebreeërs, stammen Israëls laat staan Joden sprake was, vijf steden, stadstaten in de huidige Gaza-strook.
Deze pentapolis, vijfstedenbond bestond uit Gaza, Asdod, Askelon, Ekron en het iets verder gelegen Gath, met wat dorpen (Ziklag, Timna en Jabne) er omheen.
Over de Griekse oorsprong van de Filistijnen is de Bijbel ongewoon duidelijk.
Niet alleen heten ze vaak Kretenzers, maar ook worden alleen Filistijnse koningen met het woord seran, ‘vorst’ aangeduid, een hebraïsering van het Griekse woord voor tiran.

Ondanks hun plannen zijn de Israëlieten er nooit in geslaagd om deze vijanden uit Kanaän, het zogenoemde Beloofde Land te verdrijven.
Integendeel: de Filistijnen wisten vanuit hun pentapolis zelfs af en toe gebiedsuitbreiding te realiseren. Ze bezaten dan ook geavanceerder wapentuig: de Israëlieten bevonden zich in deze periode nog in het laatbronzen tijdperk, terwijl de Filistijnen al in de ijzertijd leefden.
In het het eerste boek van Samuël wordt dit verschil in civilisatie en ontwikkeling toegegeven: “In die tijd was in heel Israël geen smid te vinden.” Dat wordt verklaard alsof het volk Israëls niet zou hebben kunnen smeden omdat de Filistijnen hen dat onmogelijk maakten. Zelfs hun gereedschappen moesten de Israëlieten bij de Filistijnen laten slijpen. Dus bij het uitbreken van de oorlog beschikte geen van de soldaten van Saul en Jonathan over een zwaard of een speer.

Na het boek Samuël wordt vrijwel niets meer vernomen van de Filistijnen.
Behalve dat ze aan koning Salomo tribuut moesten betalen, en dat koning Hizkia van Juda “de Filistijnen terugsloeg en het hele gebied tot aan Gaza en de omliggende dorpen veroverde, van de kleinste wachtpost tot de sterkste vestingstad”.
In de verhalen rond de profeet Elisa blijken de Filistijnen wel zo aardig te zijn om zeven jaar lang gastvrijheid te verlenen aan een Sunamitische vrouw en haar gezin, vanwege hongersnood in haar eigen land.
Daarom is het opmerkelijk dat de profeet Ezechiël, vele eeuwen later vanuit het verre Babylonië, nog in woede tegen de Filistijnen uitbarst, voorspellend dat God hen uit zal roeien tot de laatste man.
Andere late profeten, waaronder Sefanja gaan namens dezelfde God net zo tekeer:
“Gaza zal verlaten zijn, Askelon een woestenij, Asdod wordt midden op de dag ontvolkt, Ekron ontworteld. Wee jullie, bewoners van de kustvlakte, Kretenzers! …Ik zal je te gronde richten, met al je bewoners. De kustvlakte wordt grasland, met weidegrond voor herders en kooien voor schapen en geiten. Het gebied zal toevallen aan wie er van Juda overblijven. Zij zullen daar weiden en ’s avonds rusten in de huizen van Askelon, want de Heer, hun God, zal naar hen omzien en hun lot ten goede keren.”
Ondanks die zelfbewuste, boze taal vermeldt de Bijbel niet hoe het gedoe tussen de Filistijnen en de kinderen Israëls uiteindelijk is afgelopen.

De Filistijnen in Egyptische teksten
Egyptische bronnen vertellen nauwkeurig wanneer en hoe de Peleset, Filistijnen zich in de huidige Gaza-strook, toen onder Egyptische heerschappij, vestigden.
Een inscriptie van Farao Ramses III op de dodentempel van Medinat Habu in Thebe meldt: “De buitenlanden spanden samen op hun eilanden. Tegelijk verdwenen ze van hun eilanden en verspreidden ze zich strijdlustig. Geen land kon het tegen hun wapens opnemen”.
Op de reliëfs die deze tekst begeleiden, staan die Filistijnen afgebeeld als krijgers met verenbossen op hun hoofd, lijkend op die van de Griekse helmen, en hebben strijdwagens en zeilschepen tot hun beschikking. In hun kampementen, ook op de reliëfs uitgebeeld, zijn ook vrouwen en kinderen te zien, waaruit blijkt, dat ze zijn gekomen om zich te vestigen.

In een latere tekst, het Papyrus Harris I, doet Ramses III het voorkomen alsof hij ze heeft verslagen. Wie gewend is om door de propaganda van koningsinscripties heen te lezen, ziet dat de Filistijnen toestemming krijgen om zich in de steden langs de kust te vestigen:
“Alle grenzen van Egypte verlegde ik en overwon degenen die ze hadden aangevallen vanuit hun landen. Ik sloeg de Denjen terug naar hun eilanden, terwijl de Tjeker en de Peleset tot as werden gemaakt. De Sjerden en de Wesjwesj van de zee werden niet-bestaand gemaakt, allemaal gevangen genomen, en in gevangenschap naar Egypte gebracht, als het zand van de kust.
Ik vestigde hen in versterkte steden, gebonden aan mijn naam. Hun infanterie was talrijk als honderdduizenden. Ik stelde voor hen allen rantsoenen vast, met kleding en voedsel, uit de schatkamers en voorraadschuren, ieder jaar.”

De Filistijnen mochten zich dus vestigen en werden bovendien nog betaald ook, om als een bufferzone voor Egypte te fungeren. Een kleine honderd jaar later vermeldt een onomasticon uit de tijd van Farao Amenemope dat de Sjerden, Tjeker en Filistijnen inderdaad in de steden Askelon, Asdod en Gaza wonen. Ze hebben deze steden dan van de Kanaänieten ‘overgenomen’, en staan onder Egyptisch gezag.

De Filistijnen in Assyrische teksten
De Gaza-strook, en nog wat eromheen wordt in de Assyrische annalen Palastu of Pilisjtu genoemd. De Assyriërs documenteren niet de komst van de Filistijnen, maar hun ondergang. Want evenals Israël en Judea, worden ook de Filistijnen vermalen tussen de grootmachten Egypte, Assyrië en Babylonië.

Koningsinscripties uit de respectieve Assyrische hoofdsteden Kalhu (het huidige Nimrod), Dur-Sjarrukin (nu Khorsabad) en Nineve, vertellen over het verloop.
De eerste koning die de Filistijnen in zijn annalen vermeldt, is Assur-nirari III.
Een paar honderd jaar later, onder Tiglat-pileser III waren de Filistijnse steden vazalstaatjes van Assyrië geworden, die jaarlijks forse tributen aan Assur betaalden. Hieronder ligt Hanunu van Gaza op z’n knieën voor de Assyrische koning om zich officieel over te geven (wandrelief uit Tiglat-pileser’s paleis te Kalhu. Foto British Museum)

Onder Sargon II waagden de stadsvorsten van Gaza en Asdod tegen dit Assyrische juk te rebelleren. Sargon reageerde zoals een Assyrische koning betaamde, en deporteerde een groot deel van de Filistijnse bevolking uit Pilistu of Palasjtu, zoals hij de landstreek noemde: “Ik sloeg beleg en veroverde de steden Asdod, Gath en Asdudimma. Ik verklaarde zijn beelden, zijn vrouw, zijn kinderen, al de bezittingen en schatten van zijn paleis en al de inwoners van zijn land tot buit. Ik richtte deze steden opnieuw in en vestigde daarin een volk uit de gebieden van het Oosten, die ik persoonlijk had veroverd. Ik stelde een van mijn gouverneurs over hen aan en verklaarde hen Assyrische burgers, en zij trokken aan de riemen van mijn juk.”
Op enkele hardstenen reliëfs uit Sargons paleis in Dur-Sjarrukin, wordt de belegering van de steden Gath, Gaza en Asdod uitgebeeld. Brieven uit het Assyrische rijksarchief voegen hier bij wijze van anekdote aan toe, hoe de koning van Asdod, een zekere Jamani, nog naar de Kusjieten in Egypte is gevlucht, die hem echter aan het Assyrische leger uitleverden.
Ook de Bijbel maakt melding van deze inname van Asdod door Sargon.

Na Sargons dood braken in de steden Askelon en Ekron opstanden uit, die door zijn opvolger Sennacherib (of Sanherib) werden neergeslagen. Ditmaal werd de koning van Askelon, Tsidqa geheten, naar Assur gedeporteerd en door een Assyriër genaamd Sjarru-ludari vervangen. Tenslotte is na de veldtochten tegen Egypte van Esarhaddon en Assurbanipal het gehele Filistijnse volk gedeporteerd en vervangen.
Toen Nebukadnezar II van Babel liet noteren dat hij bij zijn overwinning op de Assyriërs en verovering van Pilistu of Palasjtu de koning van Asdod gevangen had genomen, was dit allang geen Filistijn meer.

Niemand weet welke volkeren er door de Assyriërs naar de Filistijnse steden zijn overgebracht. Al blijven de late profeten die mensen Filistijnen noemen, toch schemert in een enkele Bijbelstekst door dat er geen etnische Filistijnen meer in de Gaza-strook wonen (“in Asdod woont nog slechts een onzuiver volk, zo zal ik de hoogmoed van de Filistijnen breken”, Zacharia 9:6).
De Septuagint doet daar niet aan mee, en vertaalt פְּלִשְׁתִּים, ‘Filistijnen’ met ἀλλοφύλων, ‘van een buitenlandse stam’.
Kennelijk was bij de vertaler toen bekend dat er geen Filistijnen meer bestonden.

Filistijnen bij Herodotus
Vanaf Herodotus (Historiën 4:39) heet de landstreek tussen Phoenicië (nu Libanon) en Egypte Παλαιστίνην, Palestina, waarin ‘drie naties’ zijn. Iedere connectie met de Bijbelse Filistijnen is dan verdwenen.
De oude landsnaam breidde zich tot Juda en Samaria uit toen keizer Hadrianus aan de provincie Judea de naam Provincia Palaestina gaf, en in de vierde eeuw was Palestina de gebruikelijke naam voor heel Israël, inclusief Galilea.

Palestina
En nu zal de naam Palestina voor het eerst gaan gelden voor een staat (die alweer andere gebieden omvat).
Er zullen vast Filistijnse genen te vinden in de bewoners daarvan, de huidige Palestijnen, maar dat geldt ook voor Perzische, Babylonische, Egyptische, Hettitische, Romeinse genen et cetera, omdat de oostkust van de Middellandse Zee sinds mensenheugenis een gebied is waar onnoemelijk veel volksstammen, handelskaravanen en legers rondzwierven.
Voor het merendeel stammen de hedendaagse Palestijnen af van Arabieren die zich er na de Arabische verovering (in circa 680) gevestigd hebben, en dus genetisch, taalkundig en cultureel niets met de oude Filistijnen van doen hebben.
Die Filistijnen spraken een Indo-Europese taal, vereerden een moedergodin, dronken graag wijn, aten varkensvlees en misschien ook wel hond, en besnijdenis was hen vreemd.

Met dank aan Bert Ferwerda voor het gebruik van zijn aantekeningen.